 | We learn about........ | |
| We have so far learned in this module... |
|
| The goal of this lesson is to learn ….. |
|
Click the heading to view the video. The second half of the Sambashana Video demonstrates the use of two more Avyyas (अव्ययाः) एव and इति.
| Conversation Practice - सम्भाषणाभ्यासः | |
|---|---|
| एव शब्दः | |
| नाणकं वामहस्ते वा दक्षिणहस्ते वा अस्ति? | नाणकं वामहस्ते एव अस्ति। |
| अहं संस्कृतेन >एव सम्भाषणं करोमि। | देशसेवाम् एव करोमि। |
| चायम् एव पिबामि। | मम पिता कार्यालये एव अस्ति। |
| अहं सत्यम् एव वदामि। | परीक्षाकाले एव अभ्यासं करोमि। |
| प्रातः एव रोटिकां खादामि। | अहं प्रातः रोटिकाम् एव खादामि। |
| अहम् एव प्रातः रोटिकां खादामि। | अहं प्रातः रोटिकां खादामि एव। |
| उपनेत्रं तत्र एव अस्ति। | अत्र नास्ति एव। |
| इति शब्दः | |
| सः किम् इति उक्तवान्? | सः प्रतिदिनं शालां गच्छामि इति उक्तवान्। |
| सा किम् इति उक्तवती? | सा रमा प्रतिदिनं देवालयं गच्छति इति उक्तवती। |
| अहं किम् इति लिखितवान्? | भवान् परीक्षा इति लिखितवान्। |
| भवान् महाराजः इति लिखितवान्। | |
| साधयतु अथवा विनश्यतु इति महात्मा गान्धी उक्तवान्। Mahatma Gandhi said “Do or die”. | मम माता दूरदर्शनम् अधिकं न पश्यतु इति उक्तवती। |
We have already learned that क्तवतु and क्तवा Pratyayas join with verb roots resulting in noun forms and indeclinable forms to indicate actions. In this lesson we are about to learn one more Pratyaya तुमुन्-प्रत्ययः which produce indeclinable forms joining with verb roots. तुमुन् Endings (तुमुनन्ताः) are generally used to indicate the following five:
Let us now learn how तुमुन् Endings are formed and how they bring in the above mentioned senses in sentences.
तुमुन्-प्रत्ययः join with verb roots (धातवः) to produce अव्ययाः (Indeclinable Forms). As these do not change with Purusha and Vachanam they are easy to use in sentences. A list of commonly used तुमुन् Endings is given. ‘Click Here’ to download the pdf file.
| लटि | तुमुनन्तः | लटि | तुमुनन्तः |
|---|---|---|---|
| पठति | पठितुम् | जानाति | ज्ञातुम् |
| खादति | खादितुम् | ददाति | दातुम् |
| चलति | चलितुम् | तिष्ठति | स्थातुम् |
| वदति | वदितुम् | गच्छति | गन्तुम् |
| लिखति | लेखितुम् | नमति | नन्तुम् |
| क्रीडति | क्रीडितुम् | करोति | कर्तुम् |
| रक्षति | रक्षितुम् | स्मरति | स्मर्तुम् |
| धावति | धावितुम् | पश्यति | द्रष्टुम् |
| हसति | हसितुम् | पृच्छति | प्रष्टुम् |
| भक्षयति | भक्षयितुम् | शृणोति | श्रोतुम् |
| नृत्यति | नर्तितुम् | आकर्षति | आक्रष्टुम् |
| दण्डयति | दण्डयितुम् | प्रविशति | प्रवेष्टुम् |
| नयति | नेतुम् | विस्मरति | विस्मर्तुम् |
| उन्नयति | उन्नेतुम् | उत्तिष्ठति | उत्थातुम् |
| जयति | जेतुम् | आरुह्यति | आरोढुम् |
| क्रीणाति | क्रेतुम् | पचति | पक्तुम् |
| पिबति | पातुम् | गृह्णाति | ग्रहीतुम् |
तुमुन् forms do not change when the verb is preceded by a Upasarga. Ex: नेतुम्,उन्नेतुम्. स्मर्तुम्, विस्मर्तुम्.
तुमुन् forms bear an interesting relationship to Future forms (ऌट्) of the verb. Knowledge of future forms of a verb is very useful in determining its तुमुन् form. इष्यति or क्ष्यति endings in future forms are replaced by suitable तुमुन् Endings. The following picture explains the relationship.
We ended the last lesson introducing the following sentences…
Boy goes to School to study.
She goes to shop to buy fruits.
The intent of the action ‘goes’ in the first sentence is ‘to study’. And in the second sentence the intention of ‘going’ to Shop is ‘to buy’ fruits. In Samskritam equivalent sentences are as follows:
बालकः पठितुं विद्यालयं गच्छति।
सा फलानि क्रेतुं आपणं गच्छति।
तुमुन् endings पठितुं and क्रेतुं play the role of क्रियार्था क्रिया in the above sentences. The intended actions can also be considered as later actions (Similar to क्त्वान्ताः being considered as prior actions). तुमुन् endings being अव्ययाः remain the same in all tenses and for all Purushas and Vachanas. The following examples throw more light on this idea. क्रियार्था क्रिया comes as answer to a question asked using ‘किमर्थम्?’ (What for?).
| अहं पठनार्थं विद्यालयं गच्छामि। अहं किमर्थे विद्यालयं गच्छामि? | अहं पठितुं विद्यालयं गच्छामि। |
| गजः जलं पानार्थं जलाशयं गच्छति। गजः किमर्थं जलाशयं गच्छति? | गजः जलं पातुम् जलाशयं गच्छति। |
| महिलाः अर्चनार्थं मन्दिरं गमिष्यन्ति। महिलाः किमर्थं मन्दिरं गमिष्यन्ति? | महिलाः अर्चितुं मन्दिरं गमिष्यन्ति। |
| माता पचनार्थं पाकाशालाम् आगच्छत्। माता किमर्थं पाकाशालाम् आगच्छत्? | माता पक्तुं पाकाशालाम् आगच्छत्। माता पाकं कर्तुं पाकाशालाम् आगच्छत्। |
| आरक्षकाः रक्षणार्थं द्वारे तिष्ठन्ति। आरक्षकाः किमर्थं द्वारे तिष्ठन्ति? | आरक्षकाः रक्षितुम् द्वारे तिष्ठन्ति। |
तुमुन् endings are used to indicate the desired action when followed by the क्रियापदम् इच्छति.
| रामः पठनम् इच्छति। | रामः पठितुम् इच्छति। |
| बालकः क्रीडनम् इच्छन्ति। | बालकः क्रीडितुम् इच्छन्ति। |
| वयं दर्शनम् इच्छामः। | वयं द्रष्टुम् इच्छामः। |
| तौ धावनम् इच्छतः। | तौ धावितुम् इच्छतः। |
| त्वम् खादनम् इच्छसि। | त्वम् खादितुम् इच्छसि। |
| अहं दानम् इच्छामि। | अहं दातुम् इच्छामि। |
In a similar manner तुमुन् endings also indicate the knowledge or proficiency in something or propriety in doing something. Read the following examples to understand the usage.
| रविः भाषितुं जानाति। Ravi knows to speak. | अहं कवितां रचयितुं शक्नोमि। I can write poetry. |
| अर्जुनः योद्धुम् जानाति। Arjuna knows to fight. | सः रुग्णः इदानीं गन्तुं न शक्नोति। That sick man cannot walk now. |
| भीमः पक्तुं जानाति। Bhima knows to cook. | किं बालकाः श्लोकं पठितुं शक्नुवन्ति? Can the children read the Sloka? |
| भगिनी गातुं जानाति। Sister knows to sing. | यूयं आसनेषु उपवेष्टुं शक्नुथ। You all can take your seats. |
| बालकः गणयितुं जानाति। The boy knows to count. | ताः नृत्यं कर्तुं शक्नुवन्ति They (females) can dance. |
| भवान् मम अपराधं क्षन्तुं अर्हति। You may pardon me. | वयं सर्वे कर्म कर्तुं अर्हामः। We all can do the Karma. |
We will come across more instances where तुमुन् endings are used when we learn paragraph or Story lessons in the next modules. It is now time for us to wrap up this lesson with our regular practice exercises. अभ्यासान् कर्तुं सिद्धाः वा?
छात्रः ग्रन्थालयं गच्छति। पुस्तकान् पठिष्यति।
छात्रः पुस्तकान् पठितुं ग्रन्थालयं गच्छति।
We welcome your views and suggestions on this lesson. Please post your comments and replies after registering free. Please also send a mail to samskrit@samskritaveethy.com for any clarification on the lesson.
We have so far learned....
We have been dwelling on क्रिया-सम्बन्दितानि रूपाणि for quite sometimes. We now start leaning more noun forms and how they are related to the क्रियापदम्. We learned about the first and second case noun forms (प्रथमा-द्वितीये विभक्ती) and what they denote in a sentence. The knowledge of Vibhakthi forms and their usages is the fundamental requirement for gaining proficiency in Samskritam. It is high time that we learn about तृतीया विभक्तिः. Our next lesson is hence……
Lesson 19: Third Case Noun Forms in Sanskrit - तृतीया विभक्तिः
 | 0 comments |
To get updates on
संस्कृतवीथी...
