We learn about........ | ||
We have so far learned in this module... |
The goal of this lesson is ….. |
|
शङ्कराचार्य-रचितायाः सौन्दर्यलहर्याः एकषष्ठीतमं स्लोकम् अस्मिन् पाठस्य मङ्गलाचरणम् भवति। The prayer sloka for this lesson is the 61st sloka of Soundarya Lahari written by Sri.Sankaracharya. The sloka extols the power of Divine mother’s Nose in blessing the Bhaktha. It also poetically describes the beauty of the Pearl studded in her Nose Ring.
असौ नासावंशस्तुहिनगिरिवंशध्वजपटि त्वदीयो नेदीयः फलतु फलमस्माकमुचितम् । वहत्यन्तर्मुक्ताः शिशिरकरनिश्वासगलितं समृद्धया यत्तासां बहिरपि च मुक्तामणिधरः ।। |
Let us do पदच्छेदः and write in prose order to understand the verses better.
(हे) तुहिनगिरिवंशध्वजपटि त्वदीयः असौ नासावंशः अस्माकम् उचितम् फलम् फलतु। (सः) अन्तः मुक्ताः वहति यत् तासाम् समृद्ध्या शिशिरकरनिश्वासगलितं (मुक्ताफलम् एकम्)। बहिः अपि मुक्तामणिधरः।
Above sloka says “ Oh Mother Parvathi who is foremost in the family of Himavan like a flag, may that bamboo like Nose of yours grant as appropriate benefits early. Your bamboo-nose carries pearls inside. Because of their abundance one of them dropped out by the exhalation in your left nostril. So it holds pearl outside as well.”
This sloka has a very high poetic value comparing Mothers nose to bamboo and the Pearl studded in the nose ornament looks like one of the pearls that dropped out of the left nostril due to the exhalation. Muktha phalam (Pearl) symbolizes Mukthi and hence the prayer is for getting fitting benefits including Mukthi.
We find a new word “असौ” in the sloka which means ‘that’ (something that is viewed) and it refers to नासावंशः the bamboo like nose. “असौ” is the प्रथमा-एकवचनम् form of पुल्लिङ्ग-सर्वनामशब्दः ‘अदस्’. Another Sarvanama shabda present in the sloka is ‘तासाम्’. It is the षष्ठी-बहुवचन form of स्त्रीलिङ्ग-सर्वनामशब्दः ‘तद्’. Sarvanama form ‘तासाम्’ refers to ‘मुक्ताः’ प्रथमा-बहुवचनम् of स्त्रीलिङ्ग-शब्दः ‘मुक्ता’. We are already familiar with the Sarvanama Shabdha ‘तद्’ in all the three lingas. We propose to learn more Sarvanama Shabdas like ‘अदस्’ in this lesson. Studying the Vibhakthi forms of all Sarvanama Shabdas is beyond the scope of this lesson.
In our earlier lesson on Sarvanama in module 1 (Sanskrit pronouns - सर्वनामशब्दाः) सर्वनामाः were introduced as Words equivalent to Pronouns in English. But strictly speaking this kind of classification is not quite correct. First Panini in Ashtadhyayi defines सर्वनामाः as ‘सर्वादीनि सर्वनामानि (1.1.27)’. That is, Sarvanamas are words put in a group called ‘सर्वादि’. And he further defines some more words as Saravanama.
We also note that the list of Sarvanamas include Shabdas which indicates directions like पूर्वः, दक्षिणः, and ‘द्वि’ meaning ‘two’ are cannot be considered as pronouns. The name सर्वनाम is given by Panini to undergo some special Vibhakthi transformations.
Earlier we have learned the Vibhakthi forms of एतद्, तद्, अस्मद्, युष्मद्, and भवत्. In this lesson we learn the Vibhakthi forms of some more commonly used Sarvanamas. Prior to that let us look at some भगवद्गीता स्लोकाः with Sarvanama forms of इदम्. All Saravanama Shabdhas in the slokas are highlighted in yellow.
न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्।।2.12।।
पदच्छेदं कृत्वा....
न तु एव अहं जातु नासं न त्वं न इमे जनाधिपाः।
न च एव न भविष्यामः सर्वे वयम् अतः परम्।।
अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत।।2.18।।
पदच्छेदं कृत्वा....
अन्तवन्तः इमे देहाः नित्यस्य उक्ताः शरीरिणः।
अनाशिनः अप्रमेयस्य तस्माद् युध्यस्व भारत।।
य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते।।2.19।।
पदच्छेदं कृत्वा....
यः एनं वेत्ति हन्तारं यः च एनं मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतः न अयं हन्ति न हन्यते।।
न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।2.20।।
पदच्छेदं कृत्वा....
न जायते म्रियते वा कदाचित् न अयं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजः नित्यः शाश्वतः अयं पुराणः न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः।।2.24।।
पदच्छेदं कृत्वा....
अच्छेद्यः अयम् अदाह्यः अयम् अक्लेद्यः अशोष्यः एव च।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुः अचलः अयम् सनातनः।।
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि।।2.25।।
पदच्छेदं कृत्वा....
अव्यक्तः अयम् अचिन्त्यः अयम् अविकार्यः अयम् उच्यते।
तस्मात् एवं विदित्वा एनं न अनुशोचितुम् अर्हसि।।
अयम् is the पुल्लिङ्गप्रथमा एकवचनम् form of Saravanama Shabda ‘इदम्’. It can be taken equivalent to ‘this’ in English. ‘इदम्’ has Vibhakthi forms in all the three lingas which we will be learning in this lesson.
एतद् and तद् were introduced in module I broadly relating to ‘this’ and ‘that. Although this similarity is given to make learning easier at early level, they cannot be considered as the right equivalents to this and that. Shabdas ‘इदम्’ and ‘असौ’ also relate themselves to this and that respectively. What are the exact meanings of these four and how the four can be placed in order? The following कारिका (Facts given in metrical verses) answers the question in a poetic way.
इदमः प्रत्यक्षगतं समीपतरवर्ती चैतदो रूपम।
अदसस्तु विप्रकृष्टं तदिति परोक्षे विजानीयात॥
Let us now understand how objects are indicated by these Sarvanamas depending on their placement or location
सर्वनाम | कुत्र स्थितम्? | Placement / Position |
---|---|---|
इदम् | प्रत्यक्षगतं वस्तुं निर्दिशति। | Indicates something placed nearby and visible. |
एतद् | समीपतरवर्तिं वस्तुं निर्दिशति। | Indicates something very close by. |
अदस् | दूरस्थं दृष्टिगोचरं वस्तुं निर्दिशति। | Indicates something visible at a distance. |
तद् | परोक्षं पूर्वं घटितं वा वस्तुं निर्दिशति। | Indicates something not visible (that is visualized in mind) or something that happened in the past. |
The following picture with sentences relating to it explain the contexts of use of the above four Sarvanamas.
Let us now learn the Vibhakthi forms of ‘इदम्’ and ‘अदस्’ Shabdas in all the three lingas. We also add few example-sentences under each group.
मकारान्तः पुल्लिङ्गः ‘इदम्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | अयम् | इमौ | इमे |
द्वितीया | इमम्, एनम् | इमौ, एनौ | इमान्, एनान् |
तृतीया | अनेन, एनेन | आभ्याम् | एभिः |
चतुर्थी | अस्मै | आभ्याम् | एभ्यः |
पञ्चमी | अस्मात् | आभ्याम् | एभ्यः |
षष्ठी | अस्य | अनयोः, एनयोः | एषाम् |
सप्तमी | अस्मिन् | अनयोः, एनयोः | एषु |
मकारान्तः स्त्रीलिङ्गः ‘इदम्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | इयम् | इमे | इमाः |
द्वितीया | इमाम्, एनाम् | इमे, एने | इमाः, एनाः |
तृतीया | अनया, एनया | आभ्याम् | आभिः |
चतुर्थी | अस्यै | आभ्याम् | आभ्यः |
पञ्चमी | अस्याः | आभ्याम् | आभ्यः |
षष्ठी | अस्याः | अनयोः, एनयोः | आसाम् |
सप्तमी | अस्याम् | अनयोः, एनयोः | आसु |
मकारान्तः नपुंसकलिङ्गः ‘इदम्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | इदम् | इमे | इमानि |
द्वितीया | इदम्, एनत् | इमे, एने | इमानि, एनानि |
तृतीया | अनेन, एनेन | आभ्याम् | एभिः |
चतुर्थी | अस्मै | आभ्याम् | एभ्यः |
पञ्चमी | अस्मात् | आभ्याम् | एभ्यः |
षष्ठी | अस्य | अनयोः, एनयोः | एषाम् |
सप्तमी | अस्मिन् | अनयोः, एनयोः | एषु |
We now list few example sentences containing the Vibhakthi forms of ‘इदम्’. Please note इदम्-शब्दः assumes forms in accordance with the Linga, Vachana and Vibhakthi of nouns they indicate.
अस्मिन् गृहे अद्य विवाहं सम्प्रवर्तते। | Wedding takes place in this house today. गृहे is the सप्तमी एकवचनं form of नपुंसकलिङ्गः शब्दः ‘गृह’. अस्मिन् is the सप्तमी एकवचनं form of नपुंसकलिङ्गः सर्वनामशब्दः ‘इदम्’. |
अनयोः मद्ये विवादः प्रचलति। | Argument goes between these two. अनयोः is the षष्ठी द्विवचनं form of सर्वनामशब्दः ‘इदम्’. The two indicated in the sentence can be either पुल्लिङ्गः or स्त्रीलिङ्गः. |
एभ्यः धनं स्वीकरोतु। आभ्यः धनं स्वीकरोतु। | Accept/take money from these (people). एभ्यः is the पञ्चमी बहुवचनम् of पुल्लिङ्गः इदम् शब्दः. This can indicate a group of containing only males or males and females. आभ्यः पञ्चमी बहुवचनम् स्त्रीलिङ्गः इदम् शब्दः. This indicates only a group of females. |
पश्य इमां महतीं चमूम्। | Look at this large army. चमूम् is the द्वितीया एकवचनम् of स्त्रीलिङ्गः शब्दः ‘चमू’. इमाम् is the द्वितीया एकवचनम् of स्त्रीलिङ्गः शब्दः ‘इदम्’. |
आभ्यां छात्राभ्यां पुस्तकानि ददातु। | Give books to these two students. आभ्यां is the चतुर्थी द्विवचनम् form of ‘इदम्’ शब्दः in both पुल्लिङ्गः स्त्रीलिङ्गः। Hence it can denote two boys, two girls or one boy and one girl. |
सकारान्तः पुल्लिङ्गः ‘अदस्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | असौ | अमू | अमी |
द्वितीया | अमुम् | अमू | अमून् |
तृतीया | अमुना | अमूभ्याम् | अमीभिः |
चतुर्थी | अमुष्मै | अमूभ्याम् | अमीभ्यः |
पञ्चमी | अमुष्मात् | अमूभ्याम् | अमीभ्यः |
षष्ठी | अमुष्य | अमुयोः | अमीषाम् |
सप्तमी | अमुष्मिन् | अमुयोः | अमीषु |
सकारान्तः स्त्रीलिङ्गः ‘अदस्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | असौ | अमू | अमूः |
द्वितीया | अमूम् | अमू | अमूः |
तृतीया | अमुया | अमूभ्याम् | अमूभिः |
चतुर्थी | अमुष्यै | अमूभ्याम् | अमूभ्यः |
पञ्चमी | अमुष्याः | अमूभ्याम् | अमूभ्यः |
षष्ठी | अमुष्याः | अमुयोः | अमूषाम् |
सप्तमी | अमुष्याम् | अमुयोः | अमूषु |
सकारान्तः नपुंसकलिङ्गः ‘अदस्’ शब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | अदः | अमू | अमूनि |
द्वितीया | अदः | अमू | अमूनि |
तृतीया | अमुना | अमूभ्याम् | अमीभिः |
चतुर्थी | अमुष्मै | अमूभ्याम् | अमीभ्यः |
पञ्चमी | अमुष्मात् | अमूभ्याम् | अमीभ्यः |
षष्ठी | अमुष्य | अमुयोः | अमीषाम् |
सप्तमी | अमुष्मिन् | अमुयोः | अमीषु |
It is time to look at example sentences for ‘अदस्’ शब्दः. अदस् शब्दः also assumes Vibhakthi forms in accordance with the Linga, Vachana of the nouns they indicate.
असौ अस्माकम् अध्यापकः। असौ अस्माकम् अध्यापिका। | That is our teacher (Male). That is our teacher (Female). Note असौ is the प्रथमा एकवचनम् of ‘अदस्’ शब्दः in both पुल्लिङ्गः and स्त्रीलिङ्गः. |
अमुया नौकया नदीं तरितुं शक्नुमः. | We can cross the river with that boat. नौकया is the तृतीया एकवचनम् of स्त्रीलिङ्गः शब्दः ‘नौका.’ अमुया is the तृतीया एकवचनम् of स्त्रीलिङ्गः सर्वनाम शब्दः ‘असौ.’ |
अमीषु भवनेषु धनवन्तः वसन्ति। | Rich people live in those houses. भवनेषु – सप्तमी बहुवचनम् of नपुंसकलिङ्गः शब्दः ‘भवनम्’. अमीषु – सप्तमी बहुवचनम् of नपुंसकलिङ्गः सर्वनामशब्दः ‘अदस्’. |
अमुयोः मित्रता गभीरा अस्ति। | Their friendship is deep. अमुयोः – षष्ठी द्विवचनम् of सर्वनामशब्दः ‘अदस् ‘(पुल्लिङ्गः स्त्रीलिङ्गः वा) |
अमुष्य वृक्षस्य फलानि मधुराणि। | Fruits of that tree are sweet. वृक्षस्य - षष्ठी एकवचनम् of पुल्लिङ्गः ‘वृक्ष’. अमुष्य – षष्ठी एकवचनम् of पुल्लिङ्गः सर्वनामशब्दः ‘अदस्’. |
Popular Shanthi Mantra is a stunning example for the use of both ‘अदस्’ and ‘इदम्’ Shabdas in the same sloka.
We can see the प्रथमा विभक्तिः forms of नपुंसकौ शब्दौ ‘अदस्’ and ‘इदम्’ after doing पदच्छेदः.
पूर्णमदः – पूर्णम् + अदः
पूर्णमिदं – पूर्णम् + इदम्
We now learn the Vibhakthi forms of some common Sarvanama Shadas.
सर्वनामशब्दः ‘सर्व’ is meaning ‘all’ is अकारान्तः in पुल्लिङ्गः and नपुंसकलिङ्गः. We list the Vibhakthi forms of both below.
अकारान्तः पुल्लिङ्गः ‘सर्व’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | सर्वः | सर्वौ | सर्वे |
द्वितीया | सर्वम् | सर्वौ | सर्वान् |
तृतीया | सर्वेण | सर्वाभ्याम् | सर्वैः |
चतुर्थी | सर्वस्मै | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः |
पञ्चमी | सर्वस्मात् | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः |
षष्ठी | सर्वस्य | सर्वयोः | सर्वेषाम् |
सप्तमी | सर्वस्मिन् | सर्वयोः | सर्वेषु |
सं.प्रथमा | हे सर्व | हे सर्वौ | हे सर्वे |
अकारान्तः नपुंसकलिङ्गः ‘सर्व’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | सर्वम् | सर्वे | सर्वाणि |
द्वितीया | सर्वम् | सर्वे | सर्वाणि |
तृतीया | सर्वेण | सर्वाभ्याम् | सर्वैः |
चतुर्थी | सर्वस्मै | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः |
पञ्चमी | सर्वस्मात् | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः |
षष्ठी | सर्वस्य | सर्वयोः | सर्वेषाम् |
सप्तमी | सर्वस्मिन् | सर्वयोः | सर्वेषु |
सं.प्रथमा | हे सर्व | हे सर्वे | हे सर्वाणि |
Feminine (स्त्रीलिङ्गः) equivalent of ‘सर्व’ is अकारान्तः ‘सर्वा’ शब्दः.
आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः ‘सर्वा’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | सर्वा | सर्वे | सर्वाः |
द्वितीया | सर्वाम् | सर्वे | सर्वाः |
तृतीया | सर्वया | सर्वाभ्याम् | सर्वाभिः |
चतुर्थी | सर्वस्यै | सर्वाभ्याम् | सर्वाभ्यः |
पञ्चमी | सर्वस्याः | सर्वाभ्याम् | सर्वाभ्यः |
षष्ठी | सर्वस्याः | सर्वयोः | सर्वासाम् |
सप्तमी | सर्वस्याम् | सर्वयोः | सर्वासु |
सं.प्रथमा | हे सर्वे | हे सर्वे | हे सर्वाः |
Another frequently used Shabdha is ‘पूर्व’. It is used to indicate direction (दिशा), place (देशः) or time (कालः). When used as direction it is a ‘स्त्रीलिङ्गः पूर्वा शब्दः’. It is विशेष्यनिघ्नः that is it follows the Linga of विशेष्यशब्दः that is the qualifying noun when used in देशः, कालः connotations. The Vibhakthi forms of अकारान्तः ‘पूर्व’ (पुल्लिङ्गः नपुंसकलिङ्गः च) and आकारान्तः ‘पूर्वा’ (स्त्रीलिङ्गः) are given below.
अकारान्तः पुल्लिङ्गः ‘पूर्व’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | पूर्वः | पूर्वौ | पूर्वे, पूर्वाः |
द्वितीया | पूर्वम् | पूर्वौ | पूर्वान् |
तृतीया | पूर्वेण | पूर्वाभ्याम् | पूर्वैः |
चतुर्थी | पूर्वस्मै | पूर्वाभ्याम् | पूर्वेभ्यः |
पञ्चमी | पूर्वस्मात्, पूर्वात् | पूर्वाभ्याम् | पूर्वेभ्यः |
षष्ठी | पूर्वस्य | पूर्वयोः | पूर्वेषाम् |
सप्तमी | पूर्वस्मिन्, पूर्वे | पूर्वयोः | पूर्वेषु |
सं.प्रथमा | हे पूर्व | हे पूर्वौ | हे पूर्वे, हे पूर्वाः |
अकारान्तः नपुंसकलिङ्गः ‘पूर्व’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | पूर्वम् | पूर्वे | पूर्वाणि |
द्वितीया | पूर्वम् | पूर्वे | पूर्वाणि |
तृतीया | पूर्वेण | पूर्वाभ्याम् | पूर्वैः |
चतुर्थी | पूर्वस्मै | पूर्वाभ्याम् | पूर्वेभ्यः |
पञ्चमी | पूर्वस्मात्, पूर्वात् | पूर्वाभ्याम् | पूर्वेभ्यः |
षष्ठी | पूर्वस्य | पूर्वयोः | पूर्वेषाम् |
सप्तमी | पूर्वस्मिन्, पूर्वे | पूर्वयोः | सर्वेषु |
सं.प्रथमा | हे पूर्व | हे पूर्वे | हे पूर्वाणि |
आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः ‘पूर्वा’ सर्वनामशब्दः | |||
---|---|---|---|
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | पूर्वा | पूर्वे | पूर्वाः |
द्वितीया | पूर्वाम् | पूर्वे | पूर्वाः |
तृतीया | पूर्वया | पूर्वाभ्याम् | पूर्वाभिः |
चतुर्थी | पूर्वस्यै | पूर्वाभ्याम् | पूर्वाभ्यः |
पञ्चमी | पूर्वस्याः | पूर्वाभ्याम् | पूर्वाभ्यः |
षष्ठी | पूर्वस्याः | पूर्वयोः | पूर्वासाम् |
सप्तमी | पूर्वस्याम् | पूर्वयोः | पूर्वासु |
सं.प्रथमा | हे पूर्वे | हे पूर्वे | हे पूर्वाः |
‘उभ’ शब्दः त्रिषु लिङ्गेषु नित्यं द्विवचनान्तः। ‘उभ’ शब्दः meaning ‘Both’ always assumes Dual form in all the three Lingas.
अकारान्तः 'उभ' शब्दः नित्यं द्विवचनान्तः (Both) | |||
---|---|---|---|
पुंसि | स्त्रियाम् | क्लीबे | |
प्रथमा | उभौ | उभे | उभे |
द्वितीया | उभौ | उभे | उभे |
तृतीया | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् |
चतुर्थी | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् |
पञ्चमी | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् | उभाभ्याम् |
षष्ठी | उभयोः | उभयोः | उभयोः |
सप्तमी | उभयोः | उभयोः | उभयोः |
सं.प्रथमा | हे उभौ | हे उभे | हे उभे |
We acquire more familiarity with Sarvanama Shadha forms by doing exercises. अभ्यासं कृत्वा सर्वनामानाम् रूपाणि स्पष्टं मनसि स्थापयाम।
We welcome your views and suggestions on this lesson. Please post your comments and replies after registering free. Please also send a mail to samskrit@samskritaveethy.com for any clarification on the lesson.
कस्मिन्चित् नगरे कानिचन मन्दिराणि सन्ति। There are some temples in some city. We often come across somewhat general references in many sentences. How are these indefinite forms formed? We learn about these in our next lesson. Our next lesson is……
Lesson 8 Indefinite References in Samskritam - चित्-चन-प्रयोगः
0 comments |
To get updates on
संस्कृतवीथी...